Onzichtbare hand
De economie kan niet zonder metaforen en we kennen ze dan ook in soorten en maten. In de economieboeken komen we bijenkorven, monetaire sluiers, machines, evenwichten, varkenscycli, scharen, veilingmeesters, wedlopen, koplopers en golfbewegingen tegen. De twee bekendste metaforen komen uit de achttiende eeuw en worden nog steeds gebruikt. Van een aantal Franse economen is het beeld van de economische kringloop afkomstig, naar analogie van de bloedsomloop, en aan de vader van de economie, de Schotse filosoof Adam Smith (1723-1790), hebben we de Invisible Hand te danken.
Smith vroeg zich af of een samenleving zonder een min of meer bewuste organisatie in een chaos zou ontaarden. In Smith’s tijd was het economisch leven nog aan vele beperkingen onderhevig. De overheid was nadrukkelijk aanwezig, zowel wat de vele voorschriften voor producenten als de streng gereguleerde internationale handel betreft. Bovendien was daar nog het gildewezen, dat binnen een bedrijfstak ordenend optrad. Smith was ervan overtuigd dat al die regelgeving de groei van de welvaart in de weg stond. Laat de mensen zelf bepalen wat goed voor ze is. En voor een chaos hoeft niemand bang te zijn. De handelingen van al die miljoenen mensen zouden, als door een Onzichtbare Hand geleid, op elkaar worden afgestemd en zo tot meer welvaart voor allen leiden.
Natuurlijk had de gedachte van de onzichtbare hand een religieuze achtergrond – zeker in de achttiende eeuw. Van wie anders zou die hand kunnen zijn dan van de Schepper? Waarom zou de Grote Bouwmeester wel de planeten in hun baan houden en de bijen de weg naar de bloem wijzen, maar de samenleving aan haar lot overlaten? Net zoals in de rest van de schepping, heerste er in de samenleving een natuurlijke orde. Of beter: er zou in de samenleving een natuurlijke orde kunnen heersen als de mens niet zelf ‘ordenend‘ optrad. Het was dus zaak allerlei belemmeringen op te ruimen om de onzichtbare hand zijn zegenrijke werk te kunnen laten doen.
In de loop der tijd is de religieuze achtergrond geleidelijk verdwenen. Aanvankelijk werd de samenleving nog wel gezien als een kunstig door de Schepper in elkaar gezette machine, maar die Schepper had zich vervolgens bescheiden teruggetrokken, uiteraard nadat Hij het Grote Uurwerk — om weer eens een andere metafoor te gebruiken — in beweging had gezet. Deze gedachte wordt wel het deïsme genoemd. Nog later verdween elke gedachte aan een Schepper uit de wetenschap in het algemeen en uit de economie in het bijzonder. In moderne economieboeken is de onzichtbare hand eerder een wiskundige, dan een religieuze constructie.
Economie in Beelden