Nachtwakersstaat
14 januari 2017
Hoe belangrijk is de overheid in onze economie? U denkt misschien in een vrijemarkteconomie te leven, maar dat is toch een misverstand. Bijna de helft van de economische activiteiten, meestal gemeten met het bruto binnenlands product (bbp), loopt via de overheid. En dan zijn er ook nog allerlei regels en vergunningenstelsels.
Om een indruk te krijgen van het gewicht van het overheidsingrijpen kunnen we kijken naar de uitgaven van de overheid als een percentage van het bbp. Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft daar cijfers over verzameld, cijfers die teruggaan tot het begin van de negentiende eeuw, vlak na de Franse tijd.
Gedurende wat ik maar even ruim de negentiende eeuw noem, van 1814 tot de Eerste Wereldoorlog, schommelden de uitgaven van de Nederlandse overheid tussen de 10 en 13 procent van het bbp. Het was de tijd van de zogenaamde ‘nachtwakersstaat’, een staat die alleen het allernoodzakelijkste op het gebied van veiligheid en infrastructuur deed. Dan volgt een historisch gezien vrij spectaculaire ontwikkeling, waarbij tot 1987 de overheidsuitgaven tot maar liefst 57 procent van het bbp opliepen. Na 1987 daalde het aandeel van de overheid in het bbp weer tot de huidige 44 procent.
Gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw is het aandeel van de overheid in de totale economie dus aanzienlijk toegenomen. Waar gingen al die extra overheidsuitgaven naar toe? De uitgaven die te maken hadden met de klassieke overheidstaken — defensie, justitie, infrastructuur — namen wel toe, maar het grootste deel van de stijging ging naar de sociale zekerheid. Waarom juist naar die post? Ontstond het bewustzijn dat we onze minder fortuinlijke medemensen niet konden laten zakken? Liet het door de economische groei gestegen inkomen het toe? Waarschijnlijk een combinatie van beide.
Kijken we nu naar de periode na 1987, toen de overheid ten opzichte van het bbp een flinke stap terug deed. Daar vinden we de omgekeerde beweging. De klassieke overheidstaken ontkwamen niet aan kortingen, denk bijvoorbeeld aan defensie, maar de bulk van de bezuinigingen kwam bij de sociale zekerheid terecht. Het probleem is echter dat mensen niet alleen tegen buitenlandse indringers, criminelen, brand en overstromingen beschermd willen worden, maar ook tegen het verlies van inkomen. Met andere woorden: ook sociaal-economische veiligheid is van belang. Populisten begrijpen dat. Iemand als Wilders, als VVD’er ooit weinig royaal als het om de sociale zekerheid ging, is nu wat dit betreft naar links opgeschoven. Je kunt aannemen dat ook andere politieke partijen gaan inzien dat een nog verdere afbouw van de sociale zekerheid op grote weerstand gaat stuiten. Het lijkt erop dat een overgrote meerderheid van de Nederlandse burgers niet zit te wachten op een terugkeer van de nachtwakersstaat.
Actuele Beschouwingen