Meritocratie
In 1958 schreef de Britse socioloog Michael Young een opmerkelijk boek, De opkomst van de meritocratie. De term 'meritocratie' was van eigen makelij en hij bedoelde er een samenleving mee waarin de burgers een plaats kregen toegewezen naar intelligentie (IQ) en verdienste; het Engelse ‘merit’ betekent verdienste.
Tot ver in de twintigste eeuw was er sprake van een standensamenleving. Als je in het juiste milieu geboren werd, was je vermogend, kreeg je een goede opleiding en was je plek in de samenleving verzekerd. Al in de negentiende eeuw begonnen socialistische activisten tegen deze, in hun ogen, onrechtvaardige situatie te protesteren. Had niet iedereen evenveel recht op goede maatschappelijke perspectieven? Die waren toch niet voorbehouden aan een elite?
Inmiddels is de standensamenleving misschien niet helemaal, maar wel goeddeels verdwenen. Wat is ervoor in de plaats gekomen? Michael Young keek in zijn roman vanuit het jaar 2034 terug op de ontwikkelingen in de Britse samenleving en erg optimistisch werd hij er niet van. De goed bedoelde aanval op de standensamenleving moest iedereen gelijke kansen geven. Maar IQ en verdienste zijn nu eenmaal, net als de standen van weleer, niet gelijk over de mensen verdeeld.
In een artikel over deze problematiek kwam ik laatst Jos van Kemenade tegen, de PvdA-onderwijsminister, die in 1975 opmerkte: “Het streven naar verbetering van gelijke kansen bergt tevens een groot maatschappelijk gevaar in zich. Het gevaar van een toenemende sociale ongelijkheid tussen mensen met een verschillende begaafdheid op opleidingsniveau.”
Hebben Young en Van Kemenade gelijk gekregen? Het lijkt er wel een beetje op. Zonder de juiste opleiding en diploma's ben je inmiddels nergens. En zoals ooit binnen de elite getrouwd werd, met opeenhoping van vermogen als resultaat, zo huwen hoogopgeleiden nu met elkaar, met een nog betere uitgangspositie voor hun kinderen als gevolg.
Onderaan de maatschappelijke ladder ontstaat als gevolg van de ‘meritocratisering’ een klasse met burgers die de boot gemist hebben. Ooit kon je je troosten met de gedachte dat je nu eenmaal in een verkeerde stand was geboren, maar nu is die troost er niet: je hebt eenvoudig de capaciteiten niet om je milieu te ontstijgen. Meer dan eens is gewezen op het gevolg hiervan voor het zelfrespect van laaggeschoolden en meer dan eens is gewezen op het feit dat populisten wel raad weten met het daaruit voortvloeiende ressentiment.
Mini-essays