Kapitalisme = vooruitgang. Of niet?
Vroeger waren we arm. Toen kwam het kapitalisme en ging het alsmaar beter. En nu zijn we rijk. Gechargeerd, zegt u? Niettemin is dit de dominante gedacht als het gaat om de geneugten van de markteconomie. Zeker na het ontmantelen van de centrale planning in de voormalige Sowjet-Unie. En kijk eens naar China! Dat land ontworstelde zich aan de armoede door vrije markten vrij baan te geven.
De Utrechtse hoogleraar Bas van Bavel heeft een bewonderenswaardig boek geschreven, De Onzichtbare Hand, waarin hij de gelijkheid ‘kapitalisme = vooruitgang’ op een interessante manier bestrijdt. De titel verwijst naar de beroemde metafoor van de Schotse filosoof Adam Smith, volgens welke de onzichtbare hand van de marktwerking alles op z'n pootjes terecht laat komen.
Van Bavels bron is de geschiedenis. Hij laat zien dat in het Irak van na 500, in het Italië tijdens de late middeleeuwen en in Nederland tijdens de periode 1100-1800 zich steeds hetzelfde mechanisme voordoet: markten brengen welvaart, precies zoals Smith voorspeld had, maar leiden uiteindelijk tot toenemende ongelijkheid en daarmee tot stagnatie.
Zo'n historische beschouwing wordt natuurlijk extra interessant als je er de actuele ontwikkelingen mee kunt verklaren. En dan kom je vanzelf in de Verenigde Staten terecht en als afgeleide daarvan in West-Europa. Met name de vermogensverdeling in de VS is de afgelopen decennia buitengewoon scheef getrokken, vergelijkbaar met de ongelijkheid in het achttiende-eeuwse Nederland.
Van Bavel maakt duidelijk dat de financiële elite op een bepaald moment haar economische macht omzet in politieke macht en daarmee de marktwerking uitholt met stagnatie tot gevolg. Voorbeelden liggen voor het grijpen. In het verleden uiteraard. Denk aan de Nederlandse regenten, die niet alleen de financiële, maar uiteindelijk ook de politieke elite vormden. En wat de huidige VS betreft, denk aan de NRA, de Amerikaanse National Rifle Association, die Amerikaanse politici omkoopt de wel erg liberale wapenwetgeving te handhaven. Of aan multinationals als Unilever en Shell, die het afschaffen van de dividendbelasting forceerden met een prijskaartje van 2 miljard euro.
Van Bavel neemt daarmee afstand van een lineaire visie op de geschiedenis (voer vrije markten in en de vooruitgang is niet te stoppen) en vervangt deze door een cyclische opvatting: markteconomieën gaan vroeger of later ten onder. De actualiteit is in elk geval niet in strijd met Van Bavels theorie.
Mini-essays