Ivan Illich
Van de in 2002 overleden radicale filosoof Ivan Illich hoor je eigenlijk nooit meer iets. Toch had hij wel aardige, overigens niet altijd gemakkelijk uitvoerbare, ideeën. Zo pleitte hij ervoor de samenleving te ‘ontscholen’, dat wil zeggen, het bestaande onderwijs op te heffen en te vervangen door onderwijsnetwerken, waar iedereen op elk moment terecht zou kunnen.
Ooit heeft Illich, die niet echt een fan van het gemotoriseerde verkeer was, de effectieve snelheid van de auto berekend. Als je alle tijd meeneemt die nodig is om het aanschafbedrag, de benzine, verzekering en belasting te verdienen en uiteraard ook de tijd die je in de auto doorbrengt met reizen en om een parkeerplek te vinden, dan is de effectieve snelheid van een auto niet veel hoger dan die van een wandelaar. Illich kwam uit op zo’n acht kilometer per uur.
Deze verrassende en ook wel wat geestige uitkomst heeft niet kunnen voorkomen dat vanaf de jaren zeventig, toen Illich zijn berekening maakte, het autoverkeer sterk in omvang is toegenomen. Er rijden momenteel ruim acht miljoen auto’s in Nederland rond, meer dan één auto per huishouden. De auto mag dan een ineffectief vervoermiddel zijn, buiten de grote steden kun je haast niet zonder. De samenleving is er op ingesteld geraakt.
Kun je iets dergelijks zeggen over de digitale revolutie, die vanaf de jaren negentig de wereld overspoelt? Dat je vrijwel niet zonder een ‘scherm’, zoals mijn kleinkinderen dat plegen uit te drukken, en internettoegang kunt, is duidelijk. Van de kosten hebben we ook wel enig idee. Om de paar jaar een nieuwe computer, mobiele telefoon of tablet aanschaffen is een forse hap uit het gezinsbudget. En de software en de provider zijn ook niet gratis. Laten we trouwens de talloze ergernissen niet vergeten die de digitale communicatie ons bezorgt.
Zo’n vijftien jaar geleden begonnen economen zich af te vragen waar de productiviteitsstijging bleef die je van de ict-revolutie kon verwachten. Die geluiden hoor je nu niet meer. Ik ken geen cijfers over de productiviteit in bijvoorbeeld het bankwezen, maar sinds de klanten van achter hun computer alles zelf moeten doen, moet die spectaculair zijn gestegen.
Toch kan het aardig zijn kosten en opbrengsten van de digitale revolutie tegen elkaar af te wegen. Ik waag me er niet aan, maar wacht op een nieuwe Illich. Een open mind, zoals de Engelsen zeggen, is hier belangrijk. Wie had verwacht dat de effectieve snelheid van een auto acht kilometer per uur is?
Mini-essays