Homo economicus
Economen hebben een wat merkwaardige figuur in het leven geroepen, die ze homo economicus hebben gedoopt, ‘de economische mens’. Deze wat wereldvreemde gedachteconstructie zonder vlees en bloed wil zo veel mogelijk profijt behalen met zo weinig mogelijk inspanning. Hij doet nooit eens iets irrationeels of onverwachts, maar is constant bezig kosten-baten-analyses te maken en daarnaar te handelen.
Natuurlijk weten economen heel goed dat de homo economicus alleen maar in hun verbeelding bestaat en dat echte mensen gelukkig heel wat kleurrijker zijn. Toch is de homo economicus niet weg te branden uit de gedachten van economen. Het argument is dat, ondanks alle gekke bokkensprongen die mensen plegen te maken, ze uiteindelijk toch zullen proberen met de hun gegeven middelen het maximale resultaat te behalen. Weliswaar gedragen sommige mensen zich uitgesproken irrationeel, maar de meesten niet. Veel mensen gedragen zich soms irrationeel, maar wel bij wijze van uitzondering.
De meeste economen hebben zich door deze redenering laten overtuigen. Toch is er altijd kritiek geweest op het kale staketsel van de homo economicus. De Amerikaanse econoom Thorstein Veblen (1857-1929) bijvoorbeeld moest er weinig van hebben. Hij zag dat mensen zich vaak door heel andere motieven lieten leiden. Bijvoorbeeld door het instinct of workmanship, de wens om je werk goed te doen of om een bepaalde taak op een verantwoorde manier tot een goed einde te brengen.
Of neem de Zwitser Bruno Frey (1941), die zich bezig houdt met een voor economen tamelijk schimmig onderwerp als geluk. Het resultaat van zijn onderzoekingen kan worden samengevat met de uitspraak “Geld maakt niet altijd gelukkig”. De homo economicus zou van zo’n uitspraak niet veel begrijpen; hij weet immers niet wat geluk is, hij rekent alleen. Hij zou er bijvoorbeeld niets op tegen hebben als hij zijn baan kwijt raakte en een goede WW-uitkering kreeg. Dat is nog eens een maximaal resultaat met een minimale inspanning! Uit Frey’s onderzoek blijkt echter iets geheel anders. “Werklozen voelen zich vaak gespannen, eenzaam, geïsoleerd, waardeloos. Werkloosheid heeft echt een verwoestend effect op geluk.” Aldus Frey.
Het is wel duidelijk dat de homo economicus in veel gevallen een nuttig denkinstrument is, maar echt overtuigen doet hij ons toch niet. We laten ons immers alleen maar overtuigen door levende mensen.
Economie in Beelden