Bijenkorf
Bijen zijn erg knappe dieren. Dat zal iedereen bevestigen die wel eens een bijenkorf van binnen heeft gezien. Het is verwonderlijk dat deze beestjes in staat zijn tot een gecompliceerde operatie als het bouwen van de regelmatige vormen van een honingraat. Ze hebben geen bouwtekening bij de hand, ze krijgen van niemand aanwijzingen. Ze lijken maar wat door elkaar te bewegen en opeens is het bouwwerk klaar.
Geen wonder dat vele denkers zich door de bijenkorf hebben laten inspireren. Vooral in de achttiende eeuw, toen allerlei vertrouwde kaders wegvielen, en de vraag opkwam: “Als je je nu eens niets meer aantrok van allerlei tradities en gewoon deed wat je op een bepaald moment het beste uitkwam, zou het dan allemaal wel goed komen?” Het is natuurlijk een gewaagd experiment, maar ook bijen doen weinig anders dan het volgen van hun instinct en het reageren op prikkels en het resultaat is zeker niet slecht. Als je zo’n sprong in het duister gaat maken, heb je overigens wel een vast geloof in de goede uitkomst nodig en dat geloof was er doorgaans ook.
In de achttiende eeuw was het een gangbare gedachte dat de Schepper een duidelijke ordening had geschapen, een natuurlijke orde, zoals men toen zei. Kijk maar naar het zonnestelsel. Nadat hij, liggend in zijn tuin, een appel van de boom had zien vallen, verklaarde de Engelsman Isaac Newton dat het de zwaartekracht was die boel bij elkaar hield. God had de zwaartekracht in het heelal aangebracht met de kennelijke bedoeling de planeten in hun baan om de zon te houden.
Waarom zou de Schepper voor de menselijke samenleving niet iets dergelijks in petto hebben? Wat in het zonnestelsel de zwaartekracht was, was in het maatschappelijk leven het streven naar eigenbelang. Wie eerlijk tegenover zichzelf is, zal moeten toegeven dat het eigenbelang een krachtig motief is. Als je dat eigenbelang — uiteraard binnen de grenzen van de wet en in overeenstemming met algemeen aanvaarde regels voor betamelijk gedrag — nu maar zijn gang laat gaan, handel je in overeenstemming met de bedoeling van de Schepper. Een even eenvoudig als doeltreffend denkbeeld. Zo was het kapitalisme geboren in de hoofden der mensen.
Als een regering tegenwoordig bezuinigt, uitkeringen afschaft, dereguleert, privatiseert en de belastingen verlaagt, zul je nooit een verwijzing naar een natuurlijke orde, de Schepper en nog minder naar een bijenkorf horen. Maar de huidige opleving van het kapitalisme is natuurlijk wel een verre echo van de optimistische achttiende‑eeuwse denkbeelden over het zelfregulerend vermogen van de economie.
Economie in Beelden