De Onzichtbare Hand
25 maart 2017
Denkers over de samenleving hebben altijd dankbaar gebruik gemaakt van metaforen. Eén van de krachtigste beelden is die van de bijenkorf, zo’n driehonderd jaar geleden gebruikt door de in Rotterdam geboren Bernard de Mandeville. Bijen hebben geen vooropgezet plan en volgen eenvoudig hun instinct. Het resultaat bestaat uit de verbazingwekkend regelmatige vormen van de bijenkorf.
Het idee dat er een ‘natuurlijke orde’ zou zijn, was dan ook typisch achttiende-eeuws. Als iedereen zijn eigenbelang volgt, komt het vanzelf goed. De grondlegger van de economische wetenschap, Adam Smith, kwam met zijn eigen metafoor, die van de Onzichtbare Hand, die alles in goede banen leidde.
Maar die Invisible Hand, die destijds een duidelijk religieuze achtergrond had, moest dan wel de kans krijgen zijn werk te doen. Om op de bijenkorf terug te komen: op het moment dat de bijen deugdzaam werden en zich om elkaar gingen bekommeren, ging het helemaal mis en stortte de bijensamenleving in elkaar.
Het belang van dit soort metaforen kan nauwelijks overschat worden. Het idee van een natuurlijke orde ligt aan de basis van kapitalistische samenlevingen en klinkt nog na in de huidige pleidooien van rechtse politieke partijen om bijvoorbeeld de belastingen te verlagen. Want met hoge belastingen kan de Onzichtbare Hand niet uit de voeten en komt de natuurlijke orde niet tot stand.
Het probleem van linkse partijen — van een linkse beweging, zo men wil — is dat aannemelijk gemaakt moet worden dat interventie werkt, dat het idee van een natuurlijke orde een ideologische constructie is die een minderheid bevoordeelt. Rechtse partijen hebben dat probleem niet. Ze kunnen leunen op het eeuwenoude en eerlijk gezegd zeker niet onsuccesvolle liberale recept dat je mensen de vrijheid moet geven iets van hun leven te maken.
Met drie dikke delen Das Kapital heeft Karl Marx heeft het idee van een natuurlijke orde even aan het wankelen gebracht, maar niet definitief kunnen ondermijnen. In die situatie moet 'links' moet het hebben van incidenteel charismatisch leiderschap, zoals van Marx zelf, van mensen als Joop den Uyl, Bernie Sanders, Martin Schulz of Jesse Klaver. Zonder dit soort leiders is het voor linkse partijen geen opboksen tegen het idee van een natuurlijke orde, waarbij we ons kunnen afvragen of de aanvankelijk religieuze lading ooit helemaal verdwenen is.
Actuele Beschouwingen